Motini Turaki I Te Kawanatanga.

No tenei ra, i te mutunga o te korero mo te Pire Poari Whenua Maori mo te Tai Rawhiti, ka timataria ano te korero mo te motini turaki i te Kawanatanga. Na Te Mira (Mr. Mills) i tuatahi, a maro tonu te korero a waenganui po.

No te hawhe-paahi i te tekau ma rua karaka i te po ka hiki te Whare.

No ao ake i te Taite, te ono o nga ra o Akuhata, i te hawhe-paahi i te rua karaka i te awatea, ka hui ano te Whare.

Na Te Pinikitana (Mr. Pinkerton) i timata te korero. Ka mutu ia ko Te Ranaka (Mr. Larnach), ka mutu tera—

Ko Wi Pere.—E te Pika, i mea ahau kaua ahau e tu ake ki te korero mo tenei motini, engari na te paanga o nga korero a etahi o nga mema honore ki nga mea e pa ana ki te iwi Maori i tu ake ai ahau. Ki taku mahara ka nui te taima kua moumouria, ina hoki ka rua rawa enei wiki e korero ana tatou mo tenei mea. Ko nga tino mahi a te Whare kua mahue noa iho, ara, te mahi i etahi ture papai mo te koroni. Ko ta tatou mahi he kopikopiko noa iho, i tetahi ra kei te korero mo te Peeke o Niu Tireni, i tetahi ra kei te korero mo te motini mo nga moni a te koroni me era atu mea kore tikanga noa iho. Ki toku whakaaro ko nga mate e pa nei ki nga iwi o Niu Tireni na nga mahi he a nga Kawanatanga o mua atu i tenei Kawanatanga. Ko enei raruraru katoa kei runga i nga pakihiwi o te iwi e taumaha ana, a ko te mahi ma tatou he whakamama i aua kawenga, a he tino horoi atu i etahi o aua kawenga. Ko taku tino whakaaro tenei, na nga Kawanatanga o mua aua mate, a kua waiho ma tenei Kawanatanga e horoi nga paruparu o ratou ringaringa. Ki toku whakaaro i pau etahi o nga moni e korerotia nei i te horoinga i aua para o nga ringaringa o aua Kawanatanga o mua. He kupu naku tenei mo nga moni kua whakapaua nei hei whakaotioti i nga raruraru o Tuhoe, ki taku mahara he moni era i tika te whakapaunga.

page 44

E mohiotia ana ko tenei iwi ko Tuhoe he iwi e wehe ke rawa atu ana, kaore o ratou hiahia ki te ture, a e mohiotia ana hoki ko to ratou whenua, he whenua huihuinga no nga tangata e hapai mai ana i te patu ki te Kawanatanga. Otira i runga i te kaha o Timi Kara ki te whakahaere i a Tuhoe, kua whakaae taua iwi kia taka mai to ratou whenua ki raro i tetahi ture motuhake. A kua kiia i naianei ka rahuitia taua whenua hei tupuranga tangata Maori, hei tupuranga manu, hei tupuranga rakau Maori, a hei matakitaki hoki ma nga whakatupuranga e haere mai nei, i te ahua o te tangata Maori, o nga manu Maori, me nga rakau o Niu Tireni. I tera tau i hangaia he ture arai kia kore ai e patua nga manu, a ki toku whakaaro e he ana taua ture, i te mea hoki kei te topea nga rakau e nga iwi Pakeha, a kei hea he kai ma aua manu, kei hea hoki he kainga hei whanautanga. Ki toku whakaaro he mea whakamiharo rawa atu te urunga mai o Tuhoe ki raro i te maru o te ture, a ko te moni i whakapaua nei hei hari mai i a ratou ki raro i te ture he iti noa iho. Ka korero ahau mo nga Kawanatanga o mua. I te wa i haere ai ratou ki te kimi i a Te Kooti, e toru mano rawa pauna moni i pau i nga kaihopu i a te Kooti i roto i te wiki kotahi, a he aha te painga i puta ki te iwi i te moumoutanga o taua toru mano pauna. E rua tekau ano nga pirihimana i haere ki te hopu, a i pau pea aua moni i a ratou; i mahara au he utu tau ke te utu o nga pirihimana. A ko Meiha Ropata ma, kotahi tekau pea ratou, kaati, e kore e pau i a ratou te toru mano pauna. Otira mehemea kua moumouria aua moni, kaati pea kei te Kawanatanga o te Atikihana aua moni e ngaro ana. Ko au ano tetahi i haere ki te hopu i a Te Kooti, a, i runga i te mohio o Te Kooti ko au kei te haere atu, ka noho mai ia ki te tatari ki au; notemea kia mohio koutou ko au tetahi i haere, i runga i te whakahau a te mema honore mo Waiapu, ara, a Timi Kara, ki te whakamutu i taua raruraru. Kaore i au tetahi taha o taua toru mano pauna, kaati, i pau pea i nga pirihimana e rua takau. Ko nga raruraru i pa nei ki Wairarapa Moana, ki Pahiatua, ki Te Arataura, ki Te Waipounamu me era atu whenua Maori, na nga Kawanatanga o mua atu i tenei, a kua riro ma tenei Kawanatanga e horoi atu nga paruparu o ratou ringaringa, no konei e whakapai ana ahau ki tenei Kawanatanga; engaringari tenei Kawanatanga i era atu Kawanatanga e aroha ana mai ki te iwi Maori. Ki taku mahara ko te motini e korerotia nei e tenei Whare i whakaurua mai hei puru i nga whakahaere e taea ai te mahi tetahi ture e puta ai he painga mo te iwi Maori, ina hoki i whakaurua e au tetahi Pire i tetahi ra ake nei, a kaore ano te ihu o taku Pire i ata puta ake i roto i tenei Whare, kua rere etahi o nga mema ki te kuku i te ihu o taku Pire. Ki taku mahara he Pire tino pai te Pire i whakaurua nei e ahau ki te Whare, a pai noatu au kia whakatikatikaina taua Pire mehemea ka whakaae tenei Whare kia whakahaerea taua mea. Ko taku Pire e pa ana ki nga whenua a tetahi Kamupane nana i hoko etahi o aua whenua. Ko nga toenga o aua whenua kei taku ringa i naianei, a i mea ahau kia paahitia he Pire e tenei Whare hei whakahaere i aua whenua kia puta ai he ora ki nga tangata Maori no ratou aua whenua. Ko nga Kawanatanga o mua kua whiwhi i te moni nui, ara, e tata ana ki te £40,000 i runga i nga pane kuini me nga tiute mo nga hoko Whenua Maori. Ko enei moni i puta mai i runga i nga whenua e mau nei i roto i taku Pire. I pau ano hoki etahi moni i nga roia i te whakahaerenga i aua whenua. Kei roto i tenei Whare etahi o aua roia kei waho etahi. Ko nga moni kua riro atu nei i te Kawanatanga me nga roia me etahi atu koia ena nga moni kua utaina e te Kamupane ki runga ki aua whenua taumaha ai, a kua kiia he nama na te Maori kei runga i aua whenua. Na, ka ki ano ahau na nga mahi a nga Kawanatanga o mua i pa ai enei mate ki nga Maori, ina hoki i tae ahau ki Ingarangi ki te tono moni ngawari te itareti, a na Te Atikihana, Pirmia o te Kawanatanga a taua wa, i patu he waea ki Ingarangi hei whakakore a na reira ka pa te mate ki enei whenua. Ki taku whakaaro kua ki te puku o te Kawanatanga me nga roia i nga moni e taumaha nei i runga i aua whenua, na reira ahau ka tono page 45atu ki tenei Whare kia paahitia taku Pire hei ture, kia taea ai e au te whakaotioti o nga raruraru o aua whenua, a kia puta ai he painga nui ki nga Maori me nga Pakeha o taua takiwa. Ina hoki ko tenei Whare kei te pupuri i nga huarahi e puta ai he moni mama te itareti ki te iwi Maori, a kei te whakatuwhera ki te iwi Pakeha anake nga huarahi e whiwhi ai te tangata i aua tu moni. E mea atu ana ahau me aroha mai nga mema honore ki te iwi Maori i naianei, notemea ko te iwi Pakeha kua whiwhi ki nga painga i mahia e nga Kawanatanga o mua ake nei, ko te iwi Maori kua hapa i aua painga, a kua mate hoki i aua ture. Ka whakahua ahau i naianei i etahi o nga painga i whiwhi ai te iwi Maori i nga ringaringa o tenei Kawanatanga, ara, ko te taone kua whakaaetia nei ki Pipiriki i raro i te mana o "Te Ture Taone Maori, 1895"; a tenei ano hoki tetahi mea kua oti i tenei Kawanatanga, ara, ko nga raruraru o roto i te awa o Whanganui kua horoia atu. Mehemea ko nga Kawanatanga o mua ka whakataratara tonu ratou ki te iwi Maori kia tupu ai he pakanga kia riro ai i a ratou aua whenua. Tetahi kua whakaaetia e tenei Kawanatanga kia whakaotiotia nga raruraru o nga hoko o nga whenua e mahia ana i waenganui i nga Maori me nga Pakeha noa me te Kawanatanga hoki. Ina hoki i te taenga o te Minita mo nga Whenua o te Karauna ki Kihipane, i tono tetahi huihuinga Maori kia waiho te mema honore mo Waiapu, a Timi Kara, hei hoa mo nga Maori ki te whakaotioti i nga raruraru o nga whenua o taua takiwa, a oti ana e 300,000 eka, a kua takoto pai ena whenua hei whakanohonohoanga tangata mo nga ra e haere mai nei. Mehemea kaore i whakaae te Minita kia riro ma nga Maori e whakaotioti aua whenua e kore e mutu wawe te raruraru ki aua whenua, a e kore ano hoki e taea te whakanohonoho he tangata ki runga ki aua whenua. Ka korero ahau mo nga kupu a etahi mema honore kua pa nei ki nga whenua here, e mea nei kia wetekia aua here. Ki toku whakaaro, kaore e tika kia wetekia nga here, engari me man tonu kia kore rawa ai e taea e te Maori te tuku tona whenua, notemea ko te Maori ano ki te hokohoko atu i ona whenua mehemea ka whakapuaretia, a katahi ka tino mate atu te iwi Maori; he pal atu kia mau tonu te ture here, kia ora ai te iwi Maori. Ki toku whakaaro kaua te Kawanatanga e wewete i nga here, engari ma te iwi katoa no ratou taua whenua e mea kia wetekia te here katahi ka tika kia wetekia. I runga i te ritenga Maori, ka whakatu te Maori i tana rahui mo nga hua rakau me nga manu me era atu kai o te whenua, ma te iwi kainga ano e turaki taua rahui, ka ata panui marire, katahi ka uru atv etahi atu hapu ki te mahi i nga kai e puta mai ana i runga i taua whenua; he mea kino hoki ki te tangata Maori te riro ma tetahi tangata ke e turaki te rahui a te iwi nona te whenua. Kaore hoki ahau e whakaae ana kia tautoko ahau i te kupu e kiia nei kia whakatuwheratia te hoko i nga whenua Maori ki te iwi Pakeha. E mea ana hoki ahau i naianei me whakamutu rawa te hoko a te Kawanatanga i nga whenua Maori, notemea e puta mai ana nga raruraru i roto i te hoko takitahi i te hea o ia tangata o ia tangata i te whenua. I te tan 1894 ka paahitia he ture e taea ai e nga Maori te whakakaporeihana i a ratou mo runga i nga tikanga whakahaere i o ratou whenua, ara, te whakatu i nga Komiti hei whakahaere i nga whenua Maori, otira e rua nga kupu kino kei roto i taua ture. E penei ana tetahi o aua kupu kino, ara, me whai mana te Kawanatanga ki te hoko i nga hea o nga tangata Maori i roto i te whenua kua whakaturia nei he Komiti mona; a ko tetahi o aua kupu kino ko nga rarangi o taua ture e whai-mana ai te Kai-tiaki o te Katoa kia uru mai ki roto ki aua whenua whakahaere ai. Ko tetahi ture i paahitia e tenei Kawanatanga, hei whakatu Komiti hei whakahaere i nga whenua Maori, ko te Ture Whakamana Take, a kua maha nga whenua kua taka ki raro i taua ture. Kaati, ka tono ahau ki tenei Whare kia unuhia nga kupu kino i roto i "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894." Mehemea ka whakaae te Whare kia whakakorea aua rarangi, he tini nga whenua era e hoatu kia whakahaerea e taua ture. Ki toku whakaaro ma enei ture e rua, page 46ina whakatikatikaina e te Parem ete i runga i te aronga kua tohutohungia ake nei e au, e whakahaere nga whenua Maori i waenganui i nga iwi e rua. Mehemea ka unuhia ana kupu kino i roto i taua ture, tera e tere te taka mai o nga whenua Maori katoa ki raro i taua ture, notemea hoki ko nga raruraru katoa e pa ana ki nga whenua Maori e puta ana i runga i te hoko takitahi a te Kawanatanga me nga Pakeha noa iho i aua whenua; a kaore hoki ahau i te pai kia whakatuwheratia te hoko takitahi o nga whenua Maori ki te Kawanatanga, ki nga Pakaha noaiho ranei. Ko te mea tika me waiho ma nga Komiti i whakaaetia e nga ture i mahia e tenei Kawanatanga e hoko, e reti, e mokete, i runga ano i te whakaaetanga o nga tangata katoa no ratou te whenua, kia kore ai e tupu ake he raruraru i waenganui i nga iwi e rua; otira, e kore koutou e pai kia noho pai nga iwi e rua, e hiahia ana koutou kia tino mate rawa atu tenei iwi te Maori. Ki toku whakaaro kei te mohio noatu te iwi Maori ki te whakahaere i a ratou, a e tono ana ratou kia mahia e koutou tetahi ture kia puta ai he painga mo nga iwi e rua; notemea hoki kua kitea i naianei ko nga ture i mahia e nga Kawanatanga o mua, he ture patu anake i te iwi Maori. E hara i te mea e tino mahara ana ahau tera koutou e whakaae kia mahia he ture pai hei whakaora i te iwi Maori, notemea ko nga ture katoa kua paahitia e tenei Whare i mua, heoi te mea i pahure i a ratou he muru i nga whenua Maori; a, ki te waiho tonu ko aua ture o mua hei whakahaere, ka ngaro tenei mea te whenua i te Maori. Ka korero ahau mo nga raruraru i pa ki Taranaki, i tae nga Komihana ki te tuku whenua ma nga iwi Maori o Taranaki a i tukua e aua Komihana etahi whenua ki nga tangata torutoru i tae mai ki o raua aroaro korero ai, a whakataua iho te whenua ki aua tangata, a ka mahue te nuinga o nga tangata ki waho o aua whenua, a he tini nga pitihana kua tae mai ki te aroaro o tenei Whare kia whakaorangia ratou i aua mate. Ki taku mahara ko te mea tika ko nga Maori katoa, o te Tai Hauauru o tenei motu, i whaipaanga ki aua whenua i mua atu o te raupatu a te Kuini, me huihui a me whakauru o ratou ingoa ki roto i nga tiwhikete o nga whenua i hoatu nei e aua Komihana ki nga tangata torutoru, a, mehemea he iti aua whenua, me hoatu e te Kawanatanga etahi atu whenua ki aua tangata kore whenua. Ka whakaatu ahau i etahi ture kino, i paahitia e nga Kawanatanga o mua, i pa ki te iwi Maori; ara, ko te Ture o te tau 1865, i hoatu nei te whenua o te tokomaha ki nga tangata kotahi tekau anake. Ko Haaki Pei te takiwa o te motu nei i pau ona whenua ki raro i taua ture, a he tini nga tangata o taua takiwa e noho whenua kore ana i naianei. I te mea na nga Kawanatanga o mua i hanga he ture hei whakamate i nga tangata o aua takiwa, he mea tika kia riro ma tenei Kawanatanga e hoatu he whenua mo ratou. Ko toku hiahia me tino aroha koutou ki te iwi Maori i tenei taima, notemea kei te kore haere te whenua i te tangata Maori. A ki te mau tonu te mahi hanga kino i nga ture mo nga whenua Maori, katahi ka mate rawa atu te iwi Maori. E rua nga hoari a tenei Whare e patu nei i te Maori: Tuatahi, ko te hoari a te ringaringa, ara, ko nga whawhai ki te iwi Maori. Tuarua, ko te ture, a katahi te tino hoari kino rawa atu ki te whakangaro i nga whenua o te iwi Maori me nga tangata hoki. He maha nga raruraru a te ture kei runga i te iwi Maori e peehi ana; kaati, kia mahara koutou ki te kupu a to koutou Kuini, a Wikitoria, i mea nei taua kupu ki te Kawana o Niu Tireni, "Kia rite to atawhai i toku iwi Maori ki taku atawhai i toku iwi Pakeha." I naianei kua kite tatou kaore i te rite te atawhai, ina hoki i naianei, kua kotahi noa iho eka whenua kei te Maori a tekau mano eka kei te Pakeha, a e kiia ana he tamariki katoa tatou te Pakeha me te Maori na te Kuini. Otira, ki toku whakaaro, e mea ana koutou ko te iwi Maori hei tamariki kuri ki a te Kuini, ko koutou ko te Pakeha hei tamariki tangata mana. Na nga ture i paahitia e tenei Whare i mohio ai ahau he tamaiti kuri te Maori na te Kuini. Titiro ki te Pire mo te whenua o Tuhoe, kua tu koutou page 47ki te whakatete, a ki te whakaroa; e mea ana pea koutou kei paahi taua Pire i tenei tau, kei puta he ora ki a Tuhoe. Kua tono nga tangata Maori o tenei motu kia koutou kia paahitia he ture mo o ratou whenua, kia ahei ai ratou ki to whakahaere, a ki te whakatau, i nga raruraru e pa ana ki o ratou whenua, a ko koutou kei te arai; mehemea nei kaore kau he mahi ma tatou i tahuri ai koutou i ia ra i ia ra, ki te pukukoreo i nga korero hangahanga noa iho. E mea ana pea koutou kia rangona o koutou reo e nga tangata o waho nana nei koutou i pooti mai ki tenei Whare? Ko tenei mahi a koutou he moumou taima noa iho, notemea, ahakoa tohe koutou ki te korero, e kore e taea te Pirimia e noho mai na e koutou te pana ki waho o tenei Whare. Kaore hoki e taea e koutou te ki mai ki au e mea rau mano pauna kua purua e tenei Pirimia ki roto ki tona pakete ake; heoi ko ta koutou korero he korero kau noaiho a he moumou i te taima o te Whare. Mehemea tenei tetahi tangata e kaha ana ki te whakaatu mai ki au e £400,000 e £500,000 ranei nga moni kua whanakotia e te Pirimia nei mo tona pakete, me tu ake ia ki te whakaatu mai. Ki te kite ahau he tika, i pera te mahi a te Pirimia, maku tonu ia e pana atu ki raro i tona turn. Kaua koutou e mahara ki te kino o aku korero, notemea tokowha tonu matou nga mema Maori e noho nei i roto i tenei Whare, a kaore hoki matou e mohio era koutou e tautoko i a matou Pire e homai ana ki tenei Whare hei painga mo te iwi Maori. Ina hoki te Pire Tono Mana Maori a Hone Heke, tokowhitu ano koutou i awhina ki taua Pire. Mehemea i tekau i rua tekau ranei o koutou i awhina ki taua Pire katahi matou ka mohio kei te ahua aroha koutou ki te iwi Maori. Ki taku mohio ko te tokowhitu i pooti nei mo taua Pire he patipati noa iho ta ratou i a Hone Heke. Tena ia na, ki te tonoa atu taua tokowhitu kia mahia e ratou he Pire e rite ana ki ta Hone Heke, hei ture mo te iwi Maori, e kore rawa taua hunga e kaha ki te hanga i tetahi Pire pera me ta Hone Heke, a e kore ano hoki ratou e kaha ki te korero ki nga mema honore nei kia paahitia ta ratou Pire hei ture mo te iwi Maori. Mehemea i hiahia tenei Whare kia tukua atu taua Pire ki te Komiti, ki reira whakatikatika ai kia pai ai te takoto o te Pire, katahi ahau ka mohio kei te awhina ano koutou i te iwi Maori. Ki toku whakaaro he mea tika kia namaia ano he moni e te koroni, a ki te kore koutou e whakaae kia namaia he moni ma te koroni katoa, kaati, he mea tika kia namaia mai he moni ma te iwi Maori anake hei whakahaere hei whakapai i o ratou whenua; a ki te peratia tera e puta he painga ki te koroni katoa. Kaua koutou e mataku ki te nui o nga moni e namaia ana hei whakapai whenua. Ki taku me waiho etahi o aua nama ma o tatou uri e utu, kaati he mahi ma tatou ko te whakapai i nga whenua ko te utu hoki i tetahi wahi o aua moni. Mehemea ka riro ma tatou anake e utu aua moni i namaia nei me te whakapai hoki i te whenua, kei hea he oranga mo a tatou wahine me a tatou tamariki, i te mea hoki kua pau katoa nga moni hei utu mo aua nama. Ki toku whakaaro ko te mea tika ma nga whakatupuranga e haere ake nei e utu aua nama, i te mea hoki kua pai nga whenua i a tatou, a notemea ko te wa tera e nui ai nga hua e puta mai i roto i nga whenua. Ki taku mahara me whakaae katoa tenei Whare kia namaia mai he moni hei whakapai i nga whenua o te Maori, notemea e wehi ana ahau ki te nama moni i nga Peeke me nga Kamupane kei pa he mate ki te iwi Maori i te nui rawa o ta ratou initareti. He mea tika rawa ki toku whakaaro kia taka te iwi Maori ki roto ki nga ringaringa o te Kawanatanga, kia riro ai ratou me o ratou whenua ma te Kawanatanga e atawhai; ara, me haere atu te iwi Maori ki te Kawanatanga tono moni ai hei whakapai i o ratou whenua, ara, i nga moni i namaia e tenei Whare hei whakapai mo nga whenua Maori i runga i te initareti mama. Kei te pai ahau kia namaia he moni hei hanga i nga reriwe. Titiro hoki tatou ki te takiwa o Papati Pei, kaore kau o reira reriwe. Ina hoki, ko nga takiwa o etahi o nga mema honore o tenei Whare kua whiwhi i te reriwe, a kei te koa aua mema. Tena ko nga takiwa kaore nei he reriwe kei te noho pouri ratou i te page 48mea hoki ko ratou kei te utu i etahi o nga taake me nga initareti o nga moni i whakapaua mo nga reriwe o etahi atu takiwa kua whiwhi nei i te reriwe. E hoa ma, ko toku tino hiahia kia tahuri tenei Whare ki te hanga ture pai e mau ai ki te iwi Maori nga toenga o ratou whenua hei oranga mo ratou me o ratou uri e haere mai nei. Me tino arai ratou kia kore ai e taea e ratou te hoko i o ratou whenua me nga whenua kua motuhake ki ia tangata ki ia tangata. E rua nga rarangi, o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," e whakahengia ana e ahau, ara, ko nga rarangi e hoatu nei i etahi mana whakahaere mo nga whenua Maori ki te Kai-tiaki o te Katoa, a ko nga rarangi e hoatu nei i te mana ki te Karauna, e ahei ai te Kawanatanga ki te hoko i nga whenua Maori. E mea ana ahau, me te iwi Maori hoki, kia unuhia aua rarangi ki waho o te ture o te tau 1894. Kaore hoki ahau i te pai ki te Kai-tiaki o te Katoa, notemea i korero teka ia ki toku aroaro, a kua kite hoki ahau ko etahi o nga moni a nga Maori e takoto nei i roto i tona Tari e rite ana ki te tikaokao tane, kaore nei he heeki. I te mea kua kite nei ahau i te he o tana whakahaere i te kore whai hua initareti o aua moni, he aha te pai kia noho ia hei kai-whakahaere i nga whenua me nga moni a te Maori. Ki taku whakaaro me whakamahi ano nga moni a nga Maori kia puta ai he hua ki a ratou, kia tika ai hoki tona ingoa e karangatia nei ko te Kai-tiaki o te Katoa. Ko tetahi wahi hoki o taua ture e whakahengia ana e ahau ko nga rarangi e whai mana nei te Kawanatanga ki te wewete i nga here o nga Karauna karaati o nga whenua i ata rahuitia. Kia penei te hangai o te whakapae a nga mema honore ki te Pirimia me taku e korero ake nei mo te Kai-tiaki o te Katoa. Na tetahi tangata matau i whakaatu mai ki au kaore he heeki a taua tikaokao, ara, kaore nga moni a nga Maori e takoto nei i te Kai-tiaki o te Katoa i te whai hua. Kaore aku whakahe mo te tinana o te Kai-tiaki o te Katoa, engari mo ana whakahaere i nga mea a nga Maori. No reira ahau i ki ai kia puta atu tona tinana me ana whakahaere ki waho i nga whenua o nga Maori. Kote hiahia nui o te iwi Maori kia tukua atu e tenei Whare nga toenga o ratou whenua ma ratou ano me o ratou Komiti e whakahaere, ara, ma ratou ano e hoko, e reti, e mokete, e mahi hei paamu hei aha atu ranei, i raro ano i nga ritenga whakakaporeihana whakatu komiti kua whakamanaia nei e te ture o te tau 1894. Na reira ahau ka mea ko koutou, ko te hunga nana tenei motini turaki i te Kawanatanga, kei te arai kia kore ai e paahitia e tenei Whare nga Pire e puta ai he painga mo te iwi Maori. Ki taku mahara ki te whakakorea atu te mana hoko a te Kawanatanga i roto i te ture o te tau 1894, ara i roto i te ture nana nei i whakamana nga Komiti mo nga whenua Maori, a ki te whakakorea atu hoki i roto i taua ture te Kai-tiaki o te Katoa, tera e tini nga whenua Maori e taka mai ki raro i taua ture whakahaere ai. Otira he korero noa naku i tenei take, e kore hoki koutou e whakahaae kia ora rawa te iwi Maori; ko te hiahia nui hoki o te iwi Pakeha kia kino nga ture mo nga whenua Maori kia tere ai te pau o aua whenua i te Pakeha. Ina hoki, ko nga whenua i rahuitia mo nga Maori, kua wetewetekia nga here o nga karaati e te Kawanatanga, a kei whea rawa he ture hei whakaora i te iwi Maori? Otira i hangaia aua ture rahui whenua Maori hei whakapatipati i nga Maori i taua wa, i te mea, kua mohio noa ake aua Kawanatanga i taua wa, mo tetahi, atu wa ka wewete ai ratou i aua here; kaati, me ki au ko aua ture he ture whakapatipati i te iwi Maori. Na reira ka mea ahau me mutu rawa atu te hoko whenua a te Kawanatanga me nga Pakeha noa iho hoki. Me waiho nga hoko me nga reti ma nga Komiti anake i runga ano i te whakaaetanga a nga tangata katoa no ratou te whenua. Ki te hiahia te Kawanatanga, te iwi Pakeha ranei, ki etahi whenua mo ratou, me haere ratou ki nga Komiti tono ai, a ki te tau i nga Komiti me nga tangata katoa o te whenua, e pai ana, kia kore ai he raruraru i waenganui i nga taha e rua. Ko tenei ahua e hoko takitahi nei te Karauna me nga Pakeha noa iho i nga hea o ia tangata o ia tangata me mutu rawa atu, notemea ko te mutunga iho o taua page 49mahi, ki te kore e whakarerea i naianei e te Kawanatanga, kaore e roa kua kore rawa atu tenei mea te whenua i te iwi Maori, a heoi kua tahuri ki te tuku pitihana mai ki tenei Whare kia whakawhiwhia ratou ki te whenua e te Kawanatanga. He aha koutou i aroha ai ki nga Pakeha hou e heke mai nei? Ki taku mahara kaore he tikanga e aroha ai koutou ki a ratou, na ratou hoki i whakarere atu i nga whenua o ratou tupuna me o ratou matua, haere mai ana ki konei ki te whakararuraru i nga tangata tuatahi o tenei motu. Ki taku whakaaro me matua titiro koutou ki te iwi tuatahi nona tenei motu, nana nei i aroha nga Pakeha e noho nei i naianei i tenei motu. Kaati, me tahuri tatou ki te tiaki whenua mo o tatou uri. Kua korero ahau mo te Hahi o Ingarangi, ko nga Mihinare o taua Hahi nana i whakarata te Maori i te tuatahi, i muri i era ko te Tiriti o Waitangi; tuatoru, ko te whitu mano pauna i ata wehea e te Kuini ma te iwi Maori; tuawha, i whakaturia nga Maori hei kai-whakawa, a i whakaturia etahi hei ateha mo nga Kooti; tua ono, tuawhitu, i whakaturia etahi Maori hei meiha, hei kapene, hei apiha mo nga hoia o te koroni, a i hoatu he penihana mo etahi o nga rangatira Maori, kia kore ai e tupu he raruraru ki Niu Tireni. I naianei kua horoia atu i te iwi Maori aua ora i homai ra. Na reira ka mea ahau ki tenei Whare kia tahuri ki te tautoko i tenei Kawanatanga hei horoi atu i nga paruparu o nga ringaringa o era Kawanatanga. I te wa ite Maori ano tona whenua kaore o ratou raruraru penei me o ratou tini raruraru o naianei. Taku kupu ki a koutou kaore ano te iwi Pakeha i awhina noa i te iwi Maori penei me te iwi Maori i awhina nei i te iwi Pakeha i nga ra o te whawhai ki tenei motu. Mehemea kaore te iwi Maori i awhina i te iwi Pakeha e kore enei ture kino e pa mai ki te iwi Maori. Ina hoki titiro koutou ki a Ngatiporou, ki a Te Arawa, ki a Whanganui me te hawhe o Ngati-kahungunu, i ahwina nei i te iwi Pakeha i nga ra o te whawhai, i naianei kaore ratou i te ora; ko te hoari a te iwi Pakeha nana ratou i whakamate ko nga ture i mahia i roto i tenei Whare. Ahakoa ki mai tenei Whare kaore enei ture i mahia hei whakamate i te iwi Maori e kore ahau e whakapono; notemea ko te hoari e patu nei i te iwi Maori ko te ture, i puta mai koki i kona nga mate kua pa nei ki te iwi Maori. Otira ka nui toku whakapai ki tenei Kawanatanga mo tona kaha ki te whakaora i etahi o nga mate e pa ana ki te Maori, a ko te take i kore ai e tutuki tona hiahia whakaora i te iwi Maori na te mahi e purua nei ana tikanga e te Apitihana; notemea ko te whawhai a te Apitihana ki taku nei titiro e ngana ana kia riro i a ratou nga tuuru o te Kawanatanga, a kaore ratou e whakaae kia mahia he mea e puta ai he ora mo te iwi Maori. A e kore hoki te Apitihana e kaha ki te ki mai ki a[gap — reason: damage] e hia nga rau mano pauna a te koroni kua moumouria e te Pirimia. Na reira ahau i mahara ai, ko tenei motini he turaki i te Kawanatanga kia riro ai i a ratou nga tuuru hei painga mo to ratou nei taha, e hara i te mea hei painga mo te iwi katoa. Ki toku whakaaro ko te mea tika me huihui e te Apitihana i ia wa i ia wa nga he o te Kawanatanga, kia tino kitea e ratou he tika kua purua e te Pirimia ki roto i tona pakete etahi o aua moni, ko te wa tika tena hei pananga atu i te Kawanatanga nei i runga i ona nohoanga. A ki te kite hoki ahau he tika kua hara te Pirimia maku e pana atu ia ki waho o tenei Whare. Ka korero ahau mo Waikato, kua murua o ratou whenua e nga Kawanatanga o mua atu i tenei, a ko te iwi o Tawhiao kei te noho mate noa iho i te kore whenua; no konei ka whai kupu ahau ki tenei Kawanatanga kia hoatu he whenua mo ratou, notemea hoki i murua kinotia o ratou whenua, a e kore hoki e pai kia kore rawa he whenua mo nga tangata tuatahi nona tenei motu. Ki taku mahara kaore i moumouria e tenei Kawanatanga nga moni punga a te koroni, a i whakapaua ano hoki etahi o nga moni a te koroni hei horoi atu i nga paruparu o nga ringaringa o nga Kawanatanga o mua atu i tenei. Ka korero ahau mo te Peeke o Niu Tireni, ko au tetahi o nga tangata i tautoko i taua peeke i te wa i raruraru ai taua peeke.

Ka taka ki konei nga korero a Wi Pere, ka tangi te pere a te Pika hei whakamutu i te korero a te mema honore a hei nuku i te Whare.

I te huinga ano o te Whare—

page 50

Ko Wi Pere.—E te Pika, me homai ano he taima moku hei ata whakapau i aku korero, notemea tokorua maua ko toku kai-whakamaori e korero atu nei, a he maha nga korero kei roto i au kaore ano i pau noa.

Ko Te Pika.—Ka mea, kotahi ano te ture o te Whare nei mo te mema Maori mo te mema Pakeha.

Ko Wi Pere.—Kaati, ka waiho e au te nuinga o aku korero mo tetahi atu wa. Kei te he te ture i paahitia nei e tenei Whare, e mea nei kaua e nuku atu i te haora kotahi te mema e korero ana, engari mehemea i hoatu kia rua haora mo te mema Maori katahi ka tika. He poto rawa te kotahi haora moku, notemea tokorua maua ko taku kai-whaka-maori nana i whakapau tenei haora kotahi; a ka inoi atu ahau ki tenei Whare kia homai kia rua haora mo nga mema Maori mo nga wa e haere ake nei. Kaati, ka mea atu ahau ki te Whare i naianei kia tahuri katoa ki te awhina i te iwi Maori, a ki te hanga i etahi ture pai hei whakamama ake i nga kawenga taumaha e taami nei i a ratou. Ka mutu te whai korero a Wi Pere, ka tu ake ko Te Maahe (Mr. Massey), ko Te Karimana (Hon. Mr. Cadman), ko Te Tamihana (Mr. R. Thompson), ko Te Makenehi (Mr. R. McKenzie).

Ka mutu enei ka hiki te Whare i te tekau ma rua o nga haora i te po.