page 91

Pire Rahui I Te Takiwa O Te Urewera.

Ko Te Mete (Mr. G. J. Smith).—No te toru karaka i te ata tu nei i paahitia ai tenei Pire e te Komiti o te Whare, a i ware ware au i taua wa ki te kokiri atu i tetahi motini ki te Komiti. Otira maku e korero atu taua motini i naianei ki te Minita kei a ia e whakahaere ana te Pire nei, a tera pea ia a whakaae kia whakahokia ano to Pire ki te Komiti, ma te Minita ranei e whakahau kia whaona taku menemana ki roto ki te Pire ana tae te Pire ki te Kaunihera. Ki taku rongo e hiahia ana nga Minita kia kaua e uru te mahi hokohoko waipiro ki te Rohepotae o Ngatimaniapoto. Na, i te mea ka rahuitia nei e te Pire nei te Rohepotae o Tuhoe, he mea tika hoki kia kaua te hokohoko waipiro e tukuna atu ki taua takiwa. Ki te kore te Minita e whakaae ki taku a tohutohu atu nei, kaati maku ano e motini kia komititia ano te Pire kia taea ai to whakauru o tetahi tekiona hou ki roto ki te Pire hei arai i te hokohoko waipiro ki te takiwa o Tuhoe.

Ko Te Hetana (Hon Mr. Seddon).—Ko te wa tika hei kokiritanga mai ma te mema honore i tana menemana ko te wa e komititia ai te Pire Whakahaere i te Hoko Waipiro.

Ko Te Taute (Sir Robert Stout).—He pai rawa me mahi i naianei, e kore e pau te rima meneti kua oti i te Whare. Mehemea e tino pono ana te hiahia o te Whare kia ora a Tuhoe, kaati ko te mea tika me arai te hoko o te waipiro ki tona whenua. E tino hiahia ana ahau kia whakaaetia mai tenei tono aku e te Kawanatanga.

Ko Te Hetana (Hon. Mr. Seddon).—Kei te eke te mana o te Ture Whakahaere i te Hoko Waipiro ki nga wahi katoa o Niu Tireni, a ki taku me waiho ma taua Ture e whakahaere tenei mea, kaore he tikanga o te hoatu i tetahi tekiona hou ki roto ki te Pire nei. Kei te Turei o te wiki e haere ake nei ka takoto i au, ki te aroaro o te Whare nei, tetahi Pire hou hei whakatikatika i te Ture Whakahaere i te Hokohoko Waipiro, a hei reira te taima tika hei mahinga i tenei putake.

No te tukunga ki te pooti hinga ana te motini a Te Mete.

Katahi ka takoto te kupu kia paahitia te panuitanga tuatoru o to Pire.

Ko Hone Heke.—E te Pika, ka nui taku pouri mo te korenga o te Komiti o te Whare i whakaae ki aku menemana i kokiri ai i te po ka huri nei i te mahinga o te Pire nei i roto i te Komiti. Ko tetahi o aua menemana he mea hei whakauu, hei whakatutuki hoki i nga korero i korerotia ai e te Pirimia ki to aroaro o Tuhoe. Te kupu nei—ara, me tuku katoa atu ki a Tuhoe o ratou tika katoa, i whakapumautia nei ki a ratou e te Tiriti o Waitangi. Ka kitea tenei kupu i roto i te whai-korero a te Pirimia ki a Tuhoe i te 9 o Hepetema, 1895. Ko taku menemana i kokiri ai hei whakatutuki i tana kupu, koia tenei:—

"I roto i te upoko, i muri o te kupu 'takiwa' i te pito rawa o te upoko, me apiti atu enei kupu: 'hei whakapumautanga rawatanga ki nga Maori, i o ratou tika, me o ratou mana katoa ki nga whenua i roto i taua rohepotae, ki nga ngherehere, ki nga ika, me era atu taonga katoa e purutia huihuitia ana, takitahitia ana ranei e ratou (pera me te whakapumautanga e kiia ra i roto i te rarangi tuarua o te Tiriti o Waitangi).'"

No waenganui po ara no te whakatatanga ki te ata-tu i kokirihia ai e ahau te menemana nei, a he tika kia kiia e ahau i te ngenge i te ruha hoki nga mema honore katoa i taua haora, na reira pea nga mema honore i kore ai e ata tirotiro, a i kore ai hoki ratou e whakaae ki taku menemana. Na ko taku menemana tuarua, he wahi no te reta a te Pirimia ki a Tuhoe e mau nei i te Kupu Apiti Tuarua ki te Pire nei—ara, ko te wahi e whakahua nei ki te koura me te mahi koura ana kitea ki te takiwa o Tuhoe. Ko te menemana e penei ana:—

"I te rarangi 23, kia apititia i muri o te kupu "ture" i te pito o te wahangatekiona (4), o taua rarangi 23 enei kupu: 'Engari me whakarereke taua reta i te Kupu Apiti Tuarua kia penei, ara, i mua o te whakatuwheratanga o taua whenua hei whenua mahi koura me hanga he ritenga ki waenganui i a Tuhoe me te Kawanatanga mo nga huarahi me nga ritenga mahi i taua whenua, i runga i te ritenga utu paru ki a Tuhoe e te Kawanatanga i te moni page 92e ono-kapa mo te aunihi kotahi, o ia aunihi o ia aunihi i runga i nga koura me nga hiriwa e karia ake ana i taua whenua; waihoki, ko te moni toenga i runga i te whakahaerenga o nga mahi o taua whenua mahi koura, i roto o nga moni utu mo nga raibana me nga maina raiti e whakaputaina ana ki nga kaikimi ki nga kai-kari koura hoki, me utu ki a Tuhoe.'"

Na, mo tenei take, e pirangi ana ahau ki te whakamarama; ki taku mahara me tino tupato a Tuhoe me te Kawanatanga a te wa e whakatakotoria ai nga huarahi whakahaere mo te mahinga i te whenua o Tuhoe ana kitea he koura. Tera tetahi pekanga kei roto i te reta i te Kupu Apiti Tuarua ki te Pire nei, penei, ki te hiahia nga Maori ko te utu ki a ratou me haere i runga i te utu paru, ara, i te whakatau i tetahi moni mo te aunihi, me tango ranei i nga raihana me nga maina raiti, ara, i te toenga o aua moni utu pera. A te wa e whakaeangia ai nga moni utu mo nga whakahaerenga o nga mahi, ko te mate e pa ki nga Maori o enei ahua whakarite, ko tenei, ara, kei taua wa ka kitea he iti rawa pea te mea e riro i a Tuhoe. Heoi te mea e whiwhi ai ratou i rare i tenei tikanga, ma te nui o te koura e kitea ki taua whenua. Mehemea he iti te koura, kaore rawa he moni e puta. Na, ki te whakakorea e ratou te tikanga utu paru, a ka whakaae ratou hei te utu raihana, hei te utu maina raiti ranei, te utu mo te mahinga koura i to ratou whenua, katahi ratou ka tango hohoro i te moni. Kaati, ko taku menemana i kokiri ai i te po ka taha nei, he apiti katoa i te ritenga utu paru, ara, moni mo te aunihi koura me nga moni o nga raihana me nga maina raiti hoki kia utua ki nga Maori no ratou te whenua. Ka huri taku korero i naianei ki tetahi atu mea, koia tenei, ki taku mohio ko te mahara kei roto i nga puku o Tuhoe e penei ana, ki te paahi te Pire nei, kua kore ratou e taea atu e te reiti, me etahi atu ahua taake whenua e whakapaangia nei ki nga whenua Maori me nga whenua Pakeha i waho atu o te Rohepotae o Tuhoe. Na, mehemea kei te mahara penei ratou, kaati, kei te pohehe rawa atu. Ko tenei mahara i uru ai ki roto ki o ratou ngakau, na nga whai-korere a te Minita Hekeretari mo te Koroni me te Pirimia ki te aroaro o Tuhoe i te 9 o Hepetema, 1895. Titiro iho ahau ano kei te ki, ko nga hiahia katoa o Tuhoe ka whakaaetia a te wa e kokiritua mai ai e ratou, e te Kawanatanga, te Pire mo te whenua o Tuhoe. Kaati, ko taua Pire tenei, a kei te kite iho ahau, kaore rawa he rarangi i roto hei tiaki i a Tuhoe. Notemea kua hoatu motuhaketia e te rarangi 21 o te Pire nei ki te Kawana anake (ko te Kawanatanga tena) te mana ki te tango whenua hanganga rori, kainga nohoanga hoki, i tana wahi e pai ai o roto i taua Rohepotae: ko te kai-powhiri tonu tenei i nga reiti. Notemea, ko te Kaute Kaunihera hei mahi, hei tiaki i aua rori, ka riro ma ratou e whakatau aua reiti ki runga i nga whenua e haerengia e aua rori. Ka pa tonu mai te Ture Reiti i konei. Ko te Ture Reiti e mana nei i naianei kei te penei mo nga whenua Maori: "Ko nga whenua katoa kei roto nei i te rima maero o tetahi taha o tetahi taha o te tetahi rori nui ka ekengia e te reiti." I runga i tenei ahua, ka tau he taumahatanga ki runga i a Tuhoe, a kaore e taea e ratou te whakaea. Tuarua, ko te rarangi 22 kei te hoatu mana ki te Kawana kia whaimana ia ki te tango piihi whenua i raro i te Ture mo nga Mahi Nunui. Ka ahei hoki te Kawana i raro i tenei rarangi ki te tango i etahi 400 eka i runga ano i te whakaae a te Komiti Nui o Tuhoe. Ki te titiro iho ko aua 400 eka nei, hei tuunga kainga Pakeha: ko nga hua e puta mai ki a Tuhoe o tenei tikanga, ko nga ritenga e mohio katoa nei nga mema honore o te Whare, ara, koia tenei, ko nga raruraru me nga taumahatanga e peehi nei i runga i nga Maori i naianei. Ka tutuki taku kupu i ki ai ahau i te korerotanga tuarua o te Pire nei, ara, taku kupu whakautu i te kupu a te Minita i te panuitanga tuarua o tenei Pire. Kei te mohio kei te kite katoa tatou, ka haere te Pakeha, ka noho i tetahi wahi o te motu nei, ka haria ano e ratou nga taumahatanga kaore nei e taea e nga Maori te mohio he huarahi hei putanga mo ratou. Kaore te Pire nei e hoatu ana i te mana kia Tuhoe kia ahei ai ratou ki te whaka-page 93mahi i to ratou whenua ana pirangi ratou ki te pera. Kotahi tonu to huarahi kei te puare ki a ratou ko tenei, ara, kei roto i te rarangi 20a, e penei ana; ki te hiahia te Komiti Nui o Tuhoe ki te hoko i to ratou whenua, ka ahei noa atu ratou to hoko kia te Kuini anake. Kei te tino whakahe ahau ki tenei. Ki au, mehemea he whenua to te Maori, ki te taea e ia te hoko tana whenua mo te moni nui, i runga i te makete ki te katoa, e tika ana af ia kia hoko, mehemea ra he hiahia tona ki te hoko ki te tangata nui tana utu; a e tika ana a ia te whiwhi ki te utu nui mo tana whenua. I raro i tenei Pire kaore nga Maori o Tahoe e ahei te whiwhi ki tana utu nui. I te mea kua kiia ko te Kuini anake te tangata e ahei ki te hoko i nga whenua o Tuhoe. Mehemea he tika kia hoko ratou ki a te Kuini, e tika ana hoki kia puare ki etahi atu i waho atu i a te Kuini. Ma tenei katahi ano ka nui ake te utu mo o ratou whenua, i te mea ka haere whakataetae te hoko. Kaore he painga e puta mai ki a Tuhoe i raro i tenei Pire. Kaore e taea e Tuhoe te whakamahi te whenua nei, kia puta mai ai he moni hei utu i nga raruraru e utaina ki runga ki o ratou whenua e etahi o nga ture e mana nei i naianei mo nga whenua Maori. Tenei ano tetahi mate, ko nga ruri. A te wa e hanga ai he ruri wawahi i tenei whenua, ka pikaua mai e tena tikanga ona taumahatanga. Ko nga Maori ano ka mate i te utunga i ena raruraru. Ki te kore nga Maori e utu, ka utua e te Kawanatanga; a ka waiho taua utunga ana hei mokete ki runga i te whenua, a ki te kore e ea wawe, ka pikau te moni topu i te itareti, ara, e £5 i roto i te £100, taea noatia ra ano te eanga katahi ano ka mutu. I raro i nga ritenga o "Te Ture Kooti Whenua Maori, 1894," me nga "Te Ture Whakatikatika i nga Ture Whenua Maori, 1895," kei te penei te ahua: Tenei tetahi poraka nui, he nui nga tangata nona taua whenua, me ki hei ahua korero—he 100 he 200 ranei tangata nona taua whenua. Na, ki te ruritia taua whenua: ko te moni utu mo taua ruri, ka mau hei tamana ki runga ki taua whenua, ka mau ki roto i nga pukapuka o te Kooti. Ko tetahi, ko etahi ranei, o nga tangata o roto i te 100 i te 200 ranei o nga tangata nona te whenua e hiahia ki te utu i tona, i o ratou hea ranei o taua moni ruri, e ahei ana ki te utu, engari e kore e ea i taua utunga ana nga taumahatanga e tau ana ki runga i a ia mo te ruritanga i taua whenua.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—Kei hea te paanga mai o tena ki te Pire nei?

Ko Hone Heke.—He nui te paanga mai ki te Pire nei, notemea, ki te whakawakia tenei whenua, ka whakahaua e nga Komihana me te Komiti kia whakanaerea he ruri.

Ko Timi Kara (Hon. Mr. Carroll).—Kaore e pena ana te Pire.

Ko Hone Heke.—Ko nga mana kei roto i te Pire nei he nui, engari kaore i te hangai te kupu.

Ko Te Kanaera (Mr. Carnell).—Kaore.

Ko Hone Heke.—Kaore te mema honore mo Nepia e mohio ana ki nga ritenga o tenei take korero, engari mehemea e tino tirotiro ana e tino hurihuri ana ia i nga ritenga o te Pire nei, ka kitea e ia tenei, ko nga mahi katoa e mahia e whakanaerea i raro i tenei Pire ka riro ma te Kawana i roto i tona Kaunihera e whakatakoto mai. A, kei roto i aua mana, nga huarahi e taea ai nga mahi kua whakahuatia nei e ahau i roto i taku korero.

Ko Te Kanaera (Mr. Caraell).—Kaati te korero.

Ko Wiremu Kere (Mr. W. Kelly).—E tu ake ana ahau ki te whakaatu i tetahi he o te mema honore mo Nepia. I ahua ki te mema honore mo Nepia ki te mema honore mo te Takiwa Maori ki te Raki, kia purutia tona arero, a ki taku mahara kaore e tika tena tu ahua korero kia whakaaetia i roto i tenei Whare.

Ko Te Pika (Mr. Speaker).—Mehemea i ki pera te mema honore mo Nepia, me unu e ia taua kupu, a me whakaiti atu ia ki te mema honore mo te Takiwa Maori ki te Raki.

Ko Te Kanaera (Mr. Carnell).—E te Pika, kaore ahau i mahara kino i taku hamumutanga ake i taua kupu.

Ko Hone Heke.—Ka whakapai atu ahau kia koe, e te Pika, mo to tononga ki te mema honore mo Nepia kia page 94unuhia ana kupu; engari he moumou noa te titiro atu ki ana kupu. Ko ahau, kaore au e aro atu ki nga mahara e whakaaturia, me nga kupu e puaki ana, i taua mema, he kore tikanga hoki no ana kupu. Ko ia tetahi o nga mema o tenei Whare kaore rawa e tika ana kia whai maharatia. Kaati tena, ka huri ano ahau ki taku take korero. Ka oti ana he ruri mo taua whenua, ka tupu i kona ona raruraru, a ka pa aua tu mate ki te whenua o Tuhoe. Notemea ko te Pire nei kei te ki, ka whaimana te Kawana i roto i tona Kaunihera ki te ki me pa atu nga ritenga o nga Ture Kooti Whenua Maori ki te takiwa o Tuhoe. Ko nga mate tenei e pa ki a Tuhoe. Ko nga mate enei kua pa ki nga Maori o te Rohepotae o Ngatimaniapoto, a e aue nei i naianei. Kotahi atu aku take e pirangi ana ahau kia whakaatu i aku mahara. Ko te kai o roto i te menemana i motinitia e Te Mete (Mr. G. J. Smith), mema honore mo Christchurch, kia whakataua te takiwa o Tuhoe hei takiwa kaua e taea e te whare hoko waipiro. Kua puta i nga Minita tenei kupu ki a Tuhoe, kaore e whakaaetia te waipiro kia tukua atu ki to ratou takiwa. Kaore ahau e mohio ana ki te take i kore ai te Kawanatanga e whakauru mai i taua ritenga ki roto i te Pire nei.

Ka mutu ta Hone Heke, ka tu atu ko Te Hutana (Mr. Houston), ko te tiamana tenei mo te Komiti mo nga Mea Maori. He tautoko tana i te Pire, a he whakahe i nga korero a Hone Heke. Ka mutu ta tenei ka tu atu ko Te Karauta (Mr. Crowther) he ui tana mo nga moni a te koroni, kei whakapaua noatanga iho ki runga i nga whakahaere mo te whenua o Tuhoe. I muri i tenei ka tu atu ko Pirani me Kapene Rahera. Tokorua enei he whakahe anake i te Pire.

Ko Wi Pere.—Kaore ahau e kerero mo tenei Pire i tenei ra mehemea kaore te korero a te mema honore Maori mo te Tai Tokerau. He nui noatu te taima hei homaitanga ma ratou i a ratou rarangi menemana ki roto ki tenei Pire i te wa e takoto ana te Pire i te aroaro o te Komiti mo nga Mea Maori, na reira ko nga mema honore i tae ki roto ki taua Komiti kaua hoki e tahuri ki te whakararuraru i te Pire i naianei. Mehemea e tino hiahia ana ratou ki to whakaora i te whenua o Tuhoe, kaati me mau tonu te ahua o tenei Pire ki ta te Kawanatanga ahua i whakarite ai i te tuatahi, ara, kia tino whakatapua kia kore rawa atu he hoko, he reti; kia waiho taua whenua hei tipuranga tangata Maori, rakau me nga manu, a hei whenua tuturu mo te iwi o Tuhoe; ko ta te Kawanatanga tenei i whakarite ai mo te takiwa o Tuhoe. Kaati i whakaatu ahau kia koutou i nanahi na Tuhoe ano i whakapuare te tikanga riihi ki runga ki tenei whenua, he whakaaro no Tuhoe ki te kitea he koura ki runga ki to ratou whenua kia ahei ai ratou te riihi mo te mahi koura; kei tino whakatapua a ka tahuri te iwi o Tuhoe ki te tukituki i te ture. Notemea, heoi ta Tuhoe e hiahia ana ko te hoko kia kore rawa atu e mana ki to ratou whenua, a ko te whakahaere kia riro ma te Kawanatanga ano o Tuhoe e whakahaere. Mo runga i nga korero a nga mema honore e amuamu nei ki nga moni i pau nei hei whakahaere i te whenua o Tuhoe, a me nga moni hoki e pau hei whakahaere a muri ake nei i te whenua o Tuhoe, taku kupu ki tenei Whare, he moni ano a Tuhoe, ara, e kohi ana ano ratou i nga taake o te koroni me nga Maori katoa o Niu Tireni, a he aha te he o te tango mai o etahi o aua moni a te taha Maori hei whakahaere mo te whenua o Tuhoe, notemea ko nga taake katoa a te Maori e utu nei riro ai hei whakanui anake i te taha Pakeha, na katahi ano ta te Maori mea nui ko te Pire mo te whenua o Tuhoe, a kua amuamu koutou kei pau a koutou moni. Kaati, taku kupu ko nga Komihana Pakeha me kore atu, me whakatu hei te Maori anake he Komihana, kia kore ai hoki he utu, a akuanei e kore ano hoki koutou e whakaae ki tenei tikanga. Na ko taku whakaaro he puhaehae no etahi o nga mema honore ki te Pire, mo te rironga ko Tuhoe ano he Kawanatanga mo tona whenua; notemea katahi ano te ture i tukua ai ki nga Maori ano te mana whakahaere i o ratou whenua, kaore hoki he ture penei i oti i nga Kawanatanga o mua atu i tenei. Ki taku whakaaro he mea tika kia riro katoa mai nga toenga whenua o te iwi Maori ki page 95raro i te mana o te Ture o Tuhoe, ara, kia riro ma ia iwi ano e whakahaere tona whenua tona whenua, ko ratou ano he Kawanatanga hei whakahaere i to ratou whenua. Ki toku, whakaaro he mea tika kia whakawhiwhia te Minita ki nga mana kua hoatu nei ki a ia e tenei Pire, kia ai ai ia hei tautoko i nga whakahaere a te Eawanatanga o Tuhoe, a kia ahei ai ano hoki te Minita mo te taha Maori ki te tohutohu i aua Kawanatanga Maori me o ratou Komiti. Kaore e pai kia hoatu te whakahaere ki nga tangata o raro iho i te Minita Maori, kei pa he mate ki a Tuhoe, kei tahuri aua tangata ki te koroiroi haere i nga tikanga whakahaere a te Kawanatanga o Tuhoe. Notemea ko ta te iwi Maori e kite mai ana i roto i te iwi Pakeha ko te Minita Maori anake, kaore hoki te iwi Maori e pai kia rua kia toru rangatira hei putahitanga mai mo tana kupu; mehemea hoki ka rua ka toru nga rangatira hei whakahoki i te kupu a te kawanatanga o Tuhoe, ka rereke ta tetahi ka rereke ta tetahi o aua rangatira, a ka pa hei mate ki te iwi o Tuhoe. No konei e nga mema honore, ka ki penei atu au ki a koutou, ko te Minita anake he hoa mahi tahi mo te kawanatanga o Tuhoe, notemea katahi ano te paku ora ka puta mai ki te iwi Maori na tenei Pirimia. E matau ana ahau ki te whakahe a etahi o nga mema honore nei, ko te take ki te paahi tenei Pire e kore te whenua o Tuhoe e taea te hoko e te Pakeha, a e kore hoki te taake e tau ki runga, no reira ratou i tino kaha ai ki te whakararuraru i tenei Pire; mehemea tenei Pire e whakamana ana i te hoko me te taake kia tau ki runga ki te whenua o Tuhoe, e kore rawa nga mema honore nei e kaha ki te whakahe i tenei Pire. E tino matau ana ahau ki nga whakaaro o nga mema e whakararuraru nei i tenei Pire, e penei ana, hei aha te iwi Maori i whakaorangia ai, me tango katoa nga whenua o tenei iwi mo te Pakeha, kaore he hiahia kia ora tahi te iwi Maori me te iwi Pakeha, ina hoki te ahua o nga korero a enei tu mema. Ina hoki te ahua o ta ratou kupu e ki nei, ko tenei Pire e whakarawakore ana i a Tuhoe, kaore ratou e whiwhi i to moni. Ki taku hei aha ma Tuhoe te moni, ka ora noa atu ratou i to taewa. Tena tahuri, titiro whakamuri, ka hia nga tangata Maori i ora i tenei mea i te moni, ki taku ko te moni te kai-whakamate i te iwi Maori. Tena, ka ui atu au ki tenei Whare, ko wai te Maori i ora i te hokonga i ona whenua, a kua whiwhi i te tima, i te toa hokohoko taonga, i te hoteera ranei. Ki taku whakaaro kore rawa tenei Whare e kaha ki te ki mai ki au ko mea; engari ka kaha nga mema aroha ki te iwi Maori ki te ki mai ki au kua mate tenei iwi te Maori, ko te take ko te hokonga i nga whenua. He tika te kupu a te Pirimia e ki nei he maunga anake te whenua o Tuhoe, e hara i te whenua pai hei whakanohonoho tangata, no reira tenei Kawanatanga i whakatapu ai i te whenua o Tuhoe hei oranga mo te iwi o Tuhoe, notemea he iti nga wahi pai i roto i taua takiwa. No konei au i tino hiahia ai kia taka a Tuhoe ki roto i te ringaringa o tenei Kawanatanga, a me mate a Tuhoe me ora hoki ki roto ki nga ringaringa o tenei Kawanatanga. Ki te paahitia tenei Pire i runga i tona ahua e takoto nei, katahi au ka mohio e aroha ana te nuinga o nga mema honore ki te iwi o Tuhoe. Tena, ki te waiho noaiho te whenua o Tuhoe ki tona ahua Maori o te tuatahi, he aha te ora e puta mai ki a Tuhoe? A he aha nga painga e puta ki a ratou? Kaore ranei koutou i kite e hopuhopungia ana ki te whareherehere te iwi o Tuhoe? He aha te pai o to koutou hiahia e ki nei koutou kia waiho noa iho te whenua o Tuhoe i kona takoto noa iho ai i tona ahua o mua, kia kaua e hangaia he ture mo ratou, e hara ia nei tena kupu a koutou i te whakaaro kino, kia waiho te whenua o Tuhoe i kona takoto noa iho ai, kia kaha ai koutou ki te haere ki nga Maori tono ai kia ruritia kia kootitia, kia taea ai e koutou te hokohoko te whenua o Tuhoe kia wawe te mate o taua iwi, kia rite ai ki nga iwi Maori katoa o Niu Tireni kua mate nei i a koutou. Tena, ki te tipu he raruraru ki taua takiwa, katahi pea koutou ka koa ka puare hoki he huarahi e riro mai ai i te ringa Pakeha te whenua o Tuhoe? Ko toku hiahia me aroha mai koutou kia paahitia tenei Pire, a muri atu ki te kitea e te iwi o Tuhoe e kino ana tetahi kupu o roto ma ratou e hoki page 96mai ki konei tono ai kia whakatikangia taua kupu, engari ki toku mohio e kore a Tuhoe e whakahe ki tenei Pire, notemea kua hoatu he mana ki a ratou mo te mahi koura; mehemea hoki i araitia taua tikanga tera a Tuhoe e whakahe. Ina hoki, kaore he kupu i roto i tenei Pire e ki ana ka ahei te Kawanatanga ki te hoko ki te reti ranei i te whenua, heoi te mea kei roto i tenei Pire kei te kawanatanga anake o Tuhoe te mana whakahaere i to ratou nei whenua. Notemea ko nga tekiona kino i roto i tenei Pire kua tapahia e te Pirimia me Timi Kara me Tuhoe ano hoki. Ki taku whakaaro hoki kaua tenei Whare e whakawhirinaki ki nga Ture Whenua Maori kua paahitia i mua i te mea kua kitea kaore he painga o aua ture, a kua mate hoki nga whenua o te iwi Maori ki raro ki aua ture; a ko tenei he aha te he o te whakamatau i nga toenga whenua o te iwi Maori ki raro i tenei Pire hou. Kaore ano hoki he whenua i mate ki raro i tenei ture. Ko wai e kaha ki te ki mai kua mate ra nga whenua o mea ma ki raro i tenei ture. Engari au ka kaha au ki te ki atu ki tenei Whare ko te nuinga o nga whenua Maori o Niu Tireni kua mate katoa ki raro i nga ture whenua Maori tawhito i mahia e tenei Whare. Ki taku whakaaro kua whakakikitia e tetahi tangata te mema honore Maori o te Tai Tokerau ina hoki tona kaha ki te patu i tenei Pire. E te Whare, ko au te mema o tenei iwi o Tuhoe, a noku hoki taua iwi, a e pa ana hoki raaua ko Timi Kara ki nga whenua o taua takiwa, no reira e hara taku tautoko i te Pire nei i te whakaaro kohuru mo Tuhoe, ko toku tino hiahia kia ora a Tuhoe. Ko Tuhoe e noho nei i Poneke, e tino tohe ana ki au kia paahitia tenei Pire i tona ahua e mau nei i naianei, kaore e pai kia whakaurua mai etahi kupu ke atu hei whakarereke i te Pire. Kaore ano te iwi Maori i tino whiwhi i te pai i raro i nga ture Whenua Maori o mua. Ki te paahitia e tenei Whare tetahi ture hei arai rawa atu i te hoko me te riihi a te iwi Maori, katahi te Maori ka ora a ka whiwhi i te taonga; notemea kei te mohio nga mema honore e taea ana e te iwi Pakeha te tinihanga te iwi Maori, te whakapati ki te tuku nama kia nui ki te Maori whai-whenua, a ka nui aua nama ka tahuri ki te tamana i taua Maori kia riro ai te whenua o te Maori. Kaore hoki te Pakeha e tuku nama ki nga tangata Maori kore whenua, ara, he maha nga huarahi raweke a tenei iwi a te Pakeha e raru ai te Maori, tena ia na, whakamutua rawatia te hoko i nga whenaa Maori o Niu Tireni ka kite koutou e kore rawa te Pakeha e tuku nama ki te Maori. E hoa ma, ko Tuhoe anake te iwi Maori i mohio ki te pupuri i to ratou whenua i runga i nga ritenga Maori, kore rawa ratou i pai kia taka to ratou whenua ki raro i nga ture i mate ai tenei motu, a katahi nei ano te ture i hiahia ai ratou kia tau ki runga i to ratou whenua. A, e ki ana ratou, ki te paahitia tenei Pire e tenei Whare, katahi ano te kiri o ratou matua me o ratou tipuna ka mau ki a ratou, ara, ka matara atu te ringaringa kino o te iwi Pakeha ki waho i to ratou whenua. E hara au i te tamariki kia kata mai etahi o nga mema o tenei Whare ki au, i ki mai nei e kore a Te Urewera e ora mehemea ka paahitia tenei ture. He tamariki ranei au kia ki penei mai koutou ko te moni te huarahi ki te ora; e hara ia nei i te mea ko te whainga o te Maori ki te moni te take i pau kino ai ona whenua? Ko wai oti te Maori e kite ana koutou e haere whakahihi ana me tona piwara-haata, ara, me tona potae roa? Engari au ka kaha ki te ki penei atu, ko nga Pakeha rawakore e u mai nei ki Niu Tireni, kaore e roa kua momona i Niu Tireni te whakatupu, a kua whakahihi haere me tona piwara-haata, a kua waiho hei ki ma te Maori, katahi ano te Pakeha rangatira ko te Pakeha nei, kaore he rawakore ra ia i tona haerenga mai. Ki te tohe tonu tenei Whare ki te panga i nga Pire pai e hiahiatia nei e te iwi Maori ka tae ahau ki Ingarangi whakaatu ai ki a te Kuini i ta koutou mahi kino ki te iwi Maori, notemea kaore ano i rite i a koutou te kupu a te Kuini ki te Kawana o Niu Tireni i ki nei ia ki taua Kawana "haere, e tae ki Niu Tireni, kia rite to aroha ki toku iwi Maori ki toku aroha ki te iwi Pakeha" koia nei ranei te aroha o te Kuini kia kotahi eka ma te Maori Ma mano ma te Pakeha, kaore i te pena, engari kia rite page 97tonu fee Pakeha ki te Maori. Kua ki ake nei au, ki te patua tenei Pire e koutou, ko te tae au ki Ingarangi ahakoa nui taku oranga e pau, ka tae au ki reira whakaatu ai i ta koutou mahi kino ki te iwi Maori. Eatahi auo te Pirimia i tino tahuri mai ki te whakaora i te iwi Maori. Ko etahi o te iwi Pakeha kei te whakakiki i te Pirimia kia kotiti ke noa atu tona aroha, a ka nui toku pouri mo tetahi o nga mema Maori o te Whare nei kua kotiti ke nei tana haere ki te patu i tenei Pire. Ki au nei, ahakoa iti te paku ora i roto i tenei Pire, me hopu hei ora, notemea hoki kaore he ora i roto i nga ture Maori o mua atu i tenei Pire. Ka tino tautoko ahau i tenei Kawanatanga mo ratou i aroha ki te iwi o Tuhoe.

Ko Wiremu Kere (Mr. W. Kelly).—He kupu taku ki te Whare nei mo tenei whenua nui, ara, mo te Rohepotae o Tuhoe. E ono rau e ono tekau ma rima mano eka te nui o tenei whenua, ara, o te takiwa e whakatakangia nei ki raro i te mana o tenei Pire. Na kei mahara te Whare nei ko Tuhoe anake te iwi e pa ana ki taua whenua; tenei ano etahi iwi, i piri pono ki a te Kuini i te wa o te whawhai, e whai-take ana ki taua whenua i rnnga i nga ritenga Maori; na reira ka mea atu ahau me whawhao ano etahi kupu mo aua iwi ki roto ki te Pire, ara, ki tekiona nama 4 e whakatu nei i nga Komihana Maori tokorima me nga Komihana Pakeha tokorua hei kai whakahaere mo Tuhoe. Ki taku ko etahi o nga Komihana Maori me whiriwhiri i roto i nga iwi ke noa atu, o waho atu o Tuhoe, kia tika ai te whakatau o te whenua, i te mea he maha nga hapu, e piri ana ki nga taha o te rohe o Tuhoe, tera e whaikereeme i roto i te Kooti ana tu te whakawa mo taua whenua. Ko nga iwi e noho nei i waho tata o Tuhoe, he iwi ena i piri pono ki te taha Pakeha i nga ra o te whawhai, a kua nuku atu i te torn tekau nga tau e whawhai ana ratou ko Tuhoe. Ki taku titiro iho ki te aronga o te Pire nei, kei te hoatu e te Pire nei ki a Tuhoe anake te mana mo nga whakahaere a te Kooti, na, e te Pika, ki toku whakaaro e he ana tenei ahua. Kaore e tika kia rukea peneitia e tatou nga iwi i piri pono ki a te Kuini i te wa o te whawhai. Ki taku me kimi nga Komihana i roto i etahi iwi Maori ke noatu, kaua i roto i a Tuhoe i roto ranei i nga hapu e piri ana ki nga taha o te rohe o Tuhoe, ara, kaua e whiriwhiria aua Komihana i roto i nga iwi e whaitake ana e whai-kereeme ana ranei ki te takiwa whenua e whakahuatia nei e tenei Pire ona rohe. Heoi ka tono atu ahau ki te Minita, kei a ia tenei Pire e whakahaere ana, kia tirohia e ia enei korero aku, a kei te taenga o te Pire ki te Whare o Runga ma te Minita e whakauru tetahi menemana ki roto ki te Pire hei whakatutuki i taku e tono atu nei. He kupu ano tenei, ka nui toku koa mo te otinga paitanga, i tenei Pire, o nga raruraru o. Tuhoe. Ka maha enei tau e noho moke ana ratou i roto i to ratou rohe, ko tenei, kua pai, kua whakaae ratou kia uru mai ratou ki raro ki te maru o te Kawanatanga noho ai, whakahaere ai i nga tikanga i raro i te ture, e puta ai he ora mo ratou me to ratou whenua.

Ka mutu nga whai-korero a nga mema mo tenei Pire ka tu atu a Timi Kara ki te whakahoki i a ratou kupu. He roa ia e whai-korero ana. Ko te nuinga o ana korero i hou ki te whakahe i a Hone Heke me Kapene Rahera me Pirani mo ratou i tahuri nei ki te whakatete i te Pire a Tuhoe.

Te mutunga o nga korero a Timi Kara ka tukuna te patai kia paahitia te panuitanga tuatoru o te Pire.

Waahi ana te Whare, koia tenei e mau ake nei te ahua o te pooti:—

I te Ae, 37.

• Buick
• Cornell
• Carroll
• Collins
• Crowther
• Duncan
• Earnshaw
• Flatman
• Graham
• Guinness
• Hall-Jones
• Harris
• Hogg
• Houston
• Joyce
• Kelly, J. W.
• Kelly, W.
• Larnach
• Lawry
• Mackintosh
• McGowan
• McKenzie, J.
• McKenzie, B.
• McLachlan
• McNab
• Millar
• Montgomery
• Morrison
• Pinkerton
• Saunders
• Seddon
• Smith, E. M.
• Smith, G. J.
• Stevens
• Ward.
• Kai-tatau.
• Parata
• Pere.

I te Noo, 11.

• Button
• Fraser
• Green
• Lang
• Lewis
• Massey
• Mitchelson
• Russell, W. R.
• Stout.
• Kai-tatau.
• Newman
• Wilson.

page 98

Nga Pea.

• Tautoko.
• Cadman
• Meredith
• Mills
• Thompson, T.
• Turaki.
• Bell
• Buchanan
• Allen
• Duthie.

Te putanga o te hunga tautoko, 26.

I te ngaro a Hone Heke raua ko Ropata Te Ao i te Whare i te wa i pootitia ai te Pire, a kore ana raua i pooti.

Heoi paahi ana te Pire a tukuna atu ana ki te Whare o Runga.