Te Pire Whakawhanui Atu I Nga Tikanga O Te Ture Whakawa Mo Te Karauna.

Ko Hone Heke.—Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire, engari kaore e roa rawa aku korero whakamarama mo te Pire. Ko te aronga o tenei Pire he whakamana i etahi tangata Maori o Te Waipounamu ki te whakahaere i tetahi whakawa ma ratou, he tono ki te Karauna kia whakatutukitia etahi whakaaetanga o mua, i te wa e hokona ana tetahi poraka i te tau 1844, tona ingoa ko Otakou Poraka. E penei ana te ahua, i te wa i hokona ai i nga Maori taua poraka e te Kamupene o Niu Tireni, i whakaae taua kamupene kia whakaritea etahi rahui i roto i taua poraka hei painga mo nga Maori a ona wa e haere ake ana. Ko aua whakaaetanga kaore ano i whakatutukitia taea noatia tenei ra. Ka maha nga whakamatauranga a nga Maori no ratou taua poraka, kia mahia he tikanga e tenei Whare e whiwhi ai ratou i aua rahui, a kaore ano i whakaaetia. I te wa e tu ana a Hon. Taiaroa hei mema mo Te Waipounamu i roto i tenei Whare, he ngana tonu tana mahi kia whakaturia e te Kawanatanga tetahi Roiara Komihana hei uiui i nga putake katoa e pa ana ki nga Maori o Te Waipounamu, i runga i te korenga kaore e whakatutukitia ana nga kupu i whakaaetia i mua i te wa e hokona ana nga whenua o tera Motu. I puhore haere tonu nga tono a taua mema honore, engari no te tau 1879 katahi ano ka mana, no taua tau ka whakaturia he Roiara Komihana hei whakawa hei uiui i aua putake. Ko te whakataunga a taua Komihana i whakatika i nga take a nga Maori. I ki taua Komihana ko nga whakaaetanga i mahia i te tau 1844 kaore ano i whakatutukitia, a i tohutohu taua Komihana ki te Kawanatanga kia whakaritea nga hiahia o nga Maori. Otira kaore i whakaritea e te Kawanatanga; na reira ka ngana ano nga Maori i muri iho. No te tau 1888 ka whakaturia ano tetahi atu Roiara Komihana, a ko Tiati Make te tiamana, he Tiati tenei tangata i naianei no te Kooti Whenua Maori; a i roto i tana ripoata e ki ana ia he tika tonu ta nga Maori e ki nei, i puta ano he kupu whakaaetanga ma te kamupene ki nga Maori, ara, ka ata wehea he rahui mo ratou. Otira, kaore he hua i puta ki nga Maori i runga i te ripoata a nga Komihana o te tau 1888, a tae mai ki tenei ra kei te takoto tarewa tonu aua whakaaetanga. Engari, e tika ana ahau kia whakaatu, i te wa e tu ana a Te Karimana (Hon. Mr. Cadman) hei Minita Maori mo tenei Kawanatanga, page 39i ki atu taua honore mema ki nga Maori kei te whakaae noa atu te Kawanatanga ki te wehe i tetahi whenua nui hei kainga mo nga Maori kore whenua o Te Waipounamu.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kua hoatu ra e matou kia 65,000 nga eka mo aua Maori.

Ko Hone Heke.—Ae, e tika ana tena. He whenua tena i hoatu mo nga Maori kore whenua o Te Waipounamu; otira e mea ana ahau ko te whenua i ata wehea nei, i enei tau tata nei, e te Minita Maori, ehara i te whenua i hoatu motuhake mo nga uri o nga tangata Maori na ratou a Otakou Poraka i hoko ki te Kamupene. E rereke ana te ahua o te poraka o Otakou. I te hokonga a te Karauna i nga whenua e piri ana ki te taha o Otakou, i ata wehea ano nga rahui mo nga Maori i roto i aua poraka e te Karauna e te Kamupene hoki o Niu Tireni; engari kaore i rahi nga rahui i wehea. No muri nei i kitea ai he iti rawa aua rahui, a na tenei i takoto ai tenei putake hei whiriwhiri ma te Kawanatanga. I te wa i hokona ai a Otakou Poraka ki te kamupene i kiia kia tekau eka i roto i ia mano eka o taua poraka e ata wehea hei rahui mo nga Maori me o ratou uri, na 150,000 katoa nga eka o taua poraka. Koia tenei nga take i tonoa ai aua rahui e nga uri o nga tangata nana taua poraka i hoko atu ki te Karauna raua ko te kamupene. He kore no a ratou tono e mana i ia Kawanatanga na reira ratou i haere mai ai ki te Paremete tono ai kia paahitia he ture kia taea ai e ratou te whakahaere tetahi whakawa ma ratou i te Karauna, kia riro ai ma tetahi kooti e whakatau te putake e tohea nei e nga Maori. He tika rawa kia whakatuwheratia tetahi huarahi mo nga Maori, kia taea ai e ratou te whakatutuki i te tika i te he ranei o tenei putake. Kaore kau aku kupu whakahe ki tenei Kawanatanga e tu nei mo tenei putake, te take ka nui to ratou kaha ki te whakangawari haere i nga mate i pa nei ki nga Maori o Te Waipounamu; engari e mea atu ana ahau, i te mea he keehi motuhake tenei, a i te mea e kore tenei take e whakararuraru i nga whakahaere a te Kawanatanga a muri ake nei, he tika rawa kia whakapuaretia he huarahi mo nga Maori, kia ahei ai ratou ki te tuku atu i tenei putake ma nga kooti o te koroni e whakatau. He pai, ki taku mahara, mehemea ka whakaae te Pirimia ki te whakaatu ki aua Maori kia kaua ratou e awangawanga, i te mea tera ano ta ratou putake e whakaarohia. Mehemea ki te whakaaro te Pirimia, kaore he tino take e paahitia ai tenei Pire, kaati, ka tono atu ahau ki a ia kia tukuna te Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori, kia taea ai te karanga etahi tangata ki te aroaro o taua Komiti, ki reira whaaki mai ai i nga korero katoa mo tenei putake. Ka motini ahau kia panuitia tuaruatia tenei Pire.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kaua nga mema honore e ohorere te whakaae ki te paahi i te Pire nei i runga i te whakamarama mai a te mema honore kua mutu ake nei. Notemea, ki te pera ratou, ka whakararurarutia e ratou nga whenua katoa o Otakou kua oti noa atu nei te karaati ki nga tangata Pakeha. Ko te tikanga o te Pire he whakakore i te tiiti o te hokonga mai o taua whenua i nga Maori, a ki te whakaaetia tenei Pire e te Whare e kore rawa tatou e mohio ki te peheatanga a muri atu. Mehemea ka whakaaetia tenei Pire, ka waiho tera hei huarahi e hurahia ai nga hoko mo nga poraka whenua katoa timata i te Tiriti o Waitangi taea noatia tenei ra. I wehi te mema honore nana tenei Pire ki te whakamarama i nga aronga katoa o te Pire, notemea, he mohio nona, mehemea i peratia e ia kua kite nga mema honore o te Whare nei he tikanga nui rawa, tino uaua rawa, kei roto i tenei Pire. Me whakaatu ahau, ehara i te mea ko tenei Kawanatanga anake, engari ko ia Kawanatanga i roto i nga tau e rima tekau kua taha ake nei, kei te tupato mo tenei putake. He putake tenei e tohea ana e tetahi o nga mema honore o te Whare o Runga, a he maha ana whakamatauranga me ana akinga i te Kawanatanga kia whakaaetia taua tono, engari kaore e tika kia whakaaetia. Notemea, ki te whakaaetia, e kore rawa tatou e mohio ki te mutunga o tenei tu mahi, tera e taoro atu ki etahi atu whenua. Kaore ano i taea te whakaatu mai tetahi take tika e whakaaetia ai page 40tenei Pire. Na nga rangatira kaumatua o mua i hoko tenei whenua a Otakou; a kei hea nga tangata e ora ana i naianei i rongo i kite ranei i nga mahi o taua wa? E tika ana, i te wa i hokona ai e ratou te whenua ki te Kamupene o Niu Tireni, he iti rawa nga wahi i puritia e ratou hei rahui mo ratou hei oranga mo o ratou uri, otira kaore tena e tika hei take e whakaarahia ai te hokonga o taua whenua ki te kamupene. Me pehea e tae ai taku aro ki te haere atu ki te Kawana ki atu ai me whakaae e ia tenei Pire ina paahitia e te Paremete? Mehemea e haere mai ana nga Maori nei ki te Kawanatanga a e ki mai ana, e, kua kore rawa o ratou whenua, i te mea i pohehe rawa o ratou kaumatua ki te hoko i o ratou whenua mo te moni iti noa iho, na reira ka tono ratou kia whakaarohia ratou, engari tena, ka tika tena, a tera ano e whakaarohia to ratou mate. Otira kua whakaarohia ano ratou e tenei Kawanatanga, i te mea kua hoatu kia 65,000 nga eka mo ratou; a ki te kitea tenei ano etahi o ratou kei te kore rawa atu he whenua, a e kore e whiwhi ki etahi o nga whenua kua hoatu nei mo nga Maori o Te Waipounamu, kaati, me haere mai ratou ki te Kawanatanga kia atawhaitia ratou. Tena ko tenei, e tono nei te Pire kia whakahengia te hoko o Otakou, a kia tahuri te Whare nei ki te whakakore i te mana o nga karaati o nga whenua i tukuna ki nga tangata mahamaha noa atu i mua, e kore rawa e taea te whakaae. I runga i enei take kua whakaaturia ake nei e au, ka tono atu ahau ki te Whare kia nukuhia te korerotanga o tenei Pire.

Ko Hone Heke.—Ka nui toku pouri mo te aronga o nga kupu a te Pirimia. He tika rawa ki taku, mo te taha ki nga Maori o Otakou me te Kawanatanga hoki, mehemea i tukuna tenei Pire ki te Komiti mo nga Mea Maori; a mehemea ka taea, e nga Maori kua pa nei ki a ratou tenei mate, te whakaatu ki te Komiti i te tika o ta ratou tono, he tika rawa tenei Pire kia paahitia hei ture.

Ko Te Hetana (Right Hon. Mr. Seddon).—Kaore kau he mea kei te arai i nga Maori na ratou tenei putake, kei te tuwhera noa atu te huarahi pitihana ki tenei Whare ki a ratou, a ma te Whare e tuku atu ta ratou pitihana ki te Komiti mo nga Mea Maori; engari ka mea atu ahau ki te Whare kaua e whakaaetia tenei Pire kia panuitia tuaruatia.

Ka mutu nga korero mo tenei Pire, heoi nukuhia ana e te Whare tenei putake mo tetahi atu wa.